Essay: 'De crisis van de vrijheid' van Byung-Chul Han eenvoudig besproken
- jorritstevens
- 30 jan 2024
- 4 minuten om te lezen
In zijn essay "Crisis van de vrijheid", gepresenteerd in zijn boek "Psychopolitiek. Neoliberalisme en de nieuwe machtstechnieken", adresseert Byung-Chul Han ('De nieuwe ster van de Duitse filosofie', volgens Spaanse krant El País | ik zou hem als Zuid-Koreaans-Duits aanduiden, JS) de kwestie van vrijheid in de hedendaagse samenleving en de veranderende aard ervan onder invloed van technologie, neoliberalisme en andere sociale krachten. Byung-Chul Han (1959) is actief als schrijver en filosoof. Sinds 2012 is hij hoogleraar filosofie (cultuurwetenschap) en hoofd van het studium generale aan de Universiteit voor de Kunsten (UdK) Berlijn. Ik bespreek en deel enkele aspecten van zijn tot nadenken stemmende essay (niet alle) op een - naar ik hoop - toegankelijke wijze.
~ door: Jorrit Stevens
Han betoogt dat moderne samenlevingen, in het bijzonder die gedreven door neoliberalisme, zoals de onze, een soort van paradoxale crisis van vrijheid hebben doorgemaakt. Aan de ene kant lijkt het erop dat individuen meer vrijheid hebben dan ooit tevoren - ze hebben toegang tot een overvloed aan informatie, kunnen kiezen uit een scala aan producten en diensten, en hebben technologische middelen om te communiceren en hun leven te beheren.
Maar de andere kant, stelt Han dat deze schijnbare toename van vrijheid gepaard gaat met een soort van "positieve tirannie" of "vrijwillige slavernij". In plaats van onderdrukt te worden door externe machten zoals een totalitair regime, worden individuen nu overweldigd door interne druk om te presteren, te slagen en constant geluk na te streven. Dit wordt versterkt door sociale media en de alomtegenwoordigheid van technologie, die individuen voortdurend onderwerpen aan beoordeling, vergelijking en zelfpromotie. In die zin spreekt hij zelfs over: "digitale panopticums".
Han betoogt verder dat deze cultuur van prestatie en zelfoptimalisatie heeft geleid tot een verlies van echte vrijheid (zie hierna), omdat individuen worden gereduceerd tot "ondernemers van zichzelf", die voortdurend hun eigen menselijke en sociale relaties moeten beheren als een bedrijfsentiteit. De burger is consument, een onderneming of zelfs een markt. In plaats van werkelijk autonoom te zijn, worden individuen onderworpen aan een interne druk om te voldoen aan externe normen en verwachtingen.
Voor je succes en falen is niemand dan jijzelf verantwoordelijk. Dit leidt dus ook tot "autoagressiviteit". Immers: de illusie wordt "verbreid dat iedereen, in zijn hoedanigheid van een zich vrij ontwerpend project, in staat is tot grenzeloze zelfproductie." Ik laat Han graag op dit punt zelf aan het woord want hij beschrijft het schitterend:
Het neoliberale verandert uitbuiting door anderen in de zelfuitbuiting [...]
“Wie in de neoliberale prestatiemaatschappij faalt, maakt zichzelf daarvoor verantwoordelijk en schaamt zich in plaats van zichzelf, de maatschappij of het systeem ter discussie te stellen. Dat maakt de bijzondere intelligentie van het neoliberale regime uit. Ze roept geen verzet op tegen het systeem. […] Onder het neoliberale regime van de zelfuitbuiting richt men de agressie eerder tegen zichzelf. Deze autoagressiviteit maakt van de uitgebuite geen revolutionair maar een depressieve persoon.”
Tegenwoordig werken we niet meer voor onze eigen behoeften maar voor het kapitaal. Het kapitaal genereert eigen behoeften, die wij abusievelijk zien als onze eigen behoeften.
In het denken van het neoliberalisme wordt de economie niet langer gezien als een middel om de mens te dienen, maar eerder wordt de mens gezien als een middel om de economie te dienen. Voortdurend worden de doelen van het neoliberale economische systeem als essentieel en prioritair beschouwd. Ook op de arbeidsmarkt manifesteert het probleem van de neoliberale wegwerpcultuur zich: wegwerpmedewerkers.
Het neoliberale perspectief reduceert de samenleving en zelfs de mens tot een markt. Het lijkt een problematisch maatschappijbeeld te zijn, waarin een verregaande nadruk ligt op economische aspecten. Sociale, culturele, of ecologische overwegingen worden vaak overschaduwd door economische belangen.
De "crisis van de vrijheid" waar Han naar verwijst, ligt dus in het feit dat de hedendaagse maatschappijen individuen geconfronteerd hebben met nieuwe vormen van overheersing en zelfonderdrukking, die voortkomen uit de druk om te slagen, te presteren en zichzelf voortdurend te optimaliseren. Dit staat in contrast met het traditionele begrip van vrijheid als bevrijding van externe onderdrukking, en roept vragen op over hoe we vrijheid kunnen herdefiniëren en herstellen in de hedendaagse wereld.
Bron: Han, Byung-Chul, Psychopolitiek | Neoliberalisme en de nieuwe machtstechnieken, Uitgeverij Van Gennep, Eerste Druk maart 2015, eerst printrun oktober 2016, blz. 9 t/m 19
Vind je het bovenstaande herkenbaar? Herken je ook de prestatiedwang als onvrijheid? Ken je mensen die ooit een burn-out hadden en zijn die te ook zien in het licht van wat Han schrijft? En wat betekenen de opvattingen van Han voor de training van jezelf als persoon, je verzet tegen of onderwerping aan 'het systeem' en wat betekent dit voor je eigen vrijheid en mogelijkheden tot levenskunst? Is het nog mogelijk om die vorm te geven zoals je het wenst? Hoe dan? Kun je je verzetten tegen wat Han beschrijft?
"De smartphone is niet alleen een effectief toezichtapparaat, maar ook een mobiele biechtstoel. Facebook is de Kerk, de mondiale synagoge (letterlijk: bijeenkomst) van het digitale",
zoals Byung-Chul Han schrijft. Is 'like' inderdaad het nieuwe digitale 'Amen' en onderwerpen we ons met elke like aan de hierboven beschreven machtscontext?
ALS JE DIT INTERESSANT VINDT, DAN VIND JE HET MISSCHIEN OOK INTERESSANT OM EENS STIL TE STAAN BIJ.... JEZELF EN DE VORMGEVING VAN JE EIGEN LEVEN(SKUNST) EN VRIJHEID:
TRIPEL: Training In Persoonsontwikkeling En Leefkunst Lees meer en schrijf je in!
Paradoxaal gaan wij in de TRIPEL wél in op persoonlijke ontwikkeling en levenskunst maar doen we juist NIET mee aan de volgens ons niet toe te juichen imperatief van al die Amerikaanse goeroes op het terrein van persoonlijke ontwikkeling en coaching: Constant Never Ending Improvement! Als je dát zoekt moet je de TRIPEL niet doen. In de TRIPEL worden er (juist?) ook vraagtekens geplaatst bij die prestatiedwang, het gevoel altijd maar transparant te moeten zijn en daarmee samenhangende nieuwe onvrijheden. Daartegenover zetten we, verkennen we en ontwikkelen we nieuwe vrijheidspraktijken.
Comments