Over moed, spreken en stilte

Foucault over parrhesia in organisaties van nu

“Parrhesia is niet eenvoudigweg het recht om alles te zeggen, maar de moed om de waarheid te spreken in het aangezicht van gevaar.” — Michel Foucault, Berkeley, 1983

Wat betekent het om de waarheid te spreken wanneer het níet strategisch is? Wanneer het níet veilig voelt en misschien zelfs niet gewenst is?

In zijn laatste colleges aan de Universiteit van Berkeley brengt filosoof Michel Foucault een vergeten begrip uit de klassieke oudheid opnieuw onder de aandacht: parrhesia (Grieks: παρρησία), ofwel het vrijmoedig, ethisch spreken. Geen stijlmiddel, geen truc. Maar een daad van moed.

Parrhesia als daad van waarheid

Foucault beschrijft parrhesia als een manier van spreken waarin waarheid en risico onlosmakelijk verbonden zijn. Dit zijn de vijf kenmerken van deze vorm van spreken:

1. Waarheidsaanspraak – De spreker spreekt op eigen titel, zonder zich te verschuilen achter systemen of autoriteiten.

2. Eerlijkheid – Wat gezegd wordt, wordt als waar ervaren, ook als het nadelig is voor de spreker zelf.

3. Risico – Er is altijd een prijs: sociaal, politiek of existentieel.

4. Kritiek – De waarheid heeft een kritische lading: richting macht, meerderheid, of het zelf.

5. Vrijwilligheid – Niemand dwingt je tot spreken. Juist daarom is het een morele daad.

In de klassieke oudheid vond dit soort spreken plaats op het publieke plein of in het filosofisch gesprek. Maar Foucault stelt ons een ongemakkelijke vraag: waar is deze moed gebleven in onze tijd?

De Leergang in Denkadviseren: een vrijmoedige praktijk?

Waarheid tussen beleid, formats en KPI's

Vandaag is waarheid vaak verstrengeld met managementsystemen, strategie en communicatie. In organisaties is het spreken vaak gebonden aan tact, positie en effect. Maar Foucault laat zien: waarheid krijgt pas betekenis als zij wordt uitgesproken ondanks het risico dat ze met zich meebrengt.

En juist dat vraagt iets van ons in hedendaagse contexten: in adviespraktijken, in teams, in gesprekken waarin rollen en belangen vaak voorop staan.

“We moeten ons niet afvragen hoe we betekenis geven aan de wereld,maar hoe we ons 'laten betekenen' door wat zich aandient.”— (vrij naar de praktijk van Denkadviseren)

Hoe klinkt parrhesia op de werkvloer?

Parrhesia is zelden luidruchtig. Het is meestal kwetsbaar, breekbaar, zelfs aarzelend. En net zo vaak… blijft het uit. Ik hoop dat ik het inzichtelijker of invoelbaar kan maken met deze voorbeelden:

Het doet zich níet voor wanneer:

• iemand zegt: “Dat is nou eenmaal het beleid,” en niemand zich afvraagt of het klopt.

• KPI’s en targets het hele gesprek domineren.

• leiders zeggen: “Je mag alles zeggen,” maar ongemak wordt gladgestreken.

• reflectie alleen mag binnen vooraf gescripte werkvormen.

Het doet zich wél voor wanneer:

• iemand zegt: “Wat ik nu ga zeggen, weet ik niet zeker, maar het voelt belangrijk.”

• er stiltes vallen die niet onmiddellijk opgevuld hoeven worden.

• een adviseur durft te zeggen: “Ik weet het ook niet, maar ik blijf luisteren.”

• een collega haar mond opentrekt waar dat niet vanzelfsprekend is.

• een directeur toegeeft dat hij handelt uit angst, niet uit visie — en zo een andere taal opent.

In zulke momenten wijkt het gesprek af van het 'script'. Niet om rebels te zijn, maar om werkelijk te zijn. Precies dat is wat Foucault bewonderde in de klassieke parrhesiast:

Niet de heldhaftigheid,maar de bereidheid om te spreken wanneer zwijgen veiliger zou zijn.

📬 Wil je hierover verder denken?

Hoe zou parrhesia kunnen klinken in jouw organisatie, team of praktijk? Wat vraagt dat van jou, als leider, als adviseur, als medewerker, als mens?

Ik hoor het graag. In stilte of in woorden. :-)

📚 Bronnen en inspiratie

Deze reflectie is geïnspireerd op Michel Foucault’s collegeserie:

Discourse and Truth – The Problematization of Parrhesia (Berkeley, 1983).

Volledig transcript beschikbaar via Foucault_info

✅ Geïnteresseerd in onze Leergang in Denkadviseren? We verkennen onder meer dit soort vragen: over waarheid, werkelijkheidsbeleving, ethiek, taal, betekenisgeving en moed in het gesprek.

👉 Bekijk de data en instroommogelijkheden op https://www.denkadviseren.nl/leergang-denkadviseren

Wil je verkennen of Denkadviseren bij jou past? Plan vrijblijvend een kennismakingsgesprek met ons in. In dit gesprek onderzoeken we samen wat jou beweegt en of de Leergang in Denkadviseren past bij jouw situatie. ==> HIER.